เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าอยู่หัว เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติบรมราชาภิเษกแล้ว ได้โปรดเกล้าฯ ให้เรียก เจ้าพระยาพระคลังว่าที่สมุหพระกลาโหม (ดิศ บุนนาค) ว่า เจ้าพระยาอัครมหาอุดมบรมวงศาเสนาบดี จนได้ฤกษ์ในปี พ.ศ. ๒๓๙๔ จึงเลื่อนขึ้นเป็นสมเด็จ เจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์* พระราชทานพระ สุพรรณบัฎจารึกราชทินนามว่า

"สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ วรุตมพงศนายก สยามดิลกโลกานุปาลนนาถ สกลราชวราณา จักราธิเบนทร ปรเมนทรมหาราชานุกูล สรรพกิจมูลมเหศวร เชษฐามาตยาธิบดี ศรีสรณรัตนธาดา อดุลยเดชานุภาพบพิตร ถือศักดินา ๓๐๐๐๐

พระราชทานกลด เสลี่ยงงา พระแสงประดับพลอยลงยาราชาวดี เป็นเครื่องสำหรับยศอย่างพระองค์เจ้าต่างกรม ให้สำเร็จราชการตลอดทั่วทั้งพระราชอาณาจักร ใช้ตราสุริยมณฑลเทพบุตรชักรถ และคงถือตราพระคชสีห์ และตราบัวแก้วอยู่ด้วยอีกทั้ง ๒ ดวง..."

สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) ได้เป็นผู้สำเร็จราชการแผ่นดินในรัชกาลที่ ๔ คน ทั่วไปนิยมเรียกว่า "สมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่" นับว่าท่าน เป็นสมเด็จเจ้าพระยาองค์แรกของวังหลวง ท่านเป็นผู้ที่มีอำนาจและมีอิทธิพลมากที่สุดในพระราชอาณาจักรรองจากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวสองพระองค์ ซึ่งเป็นทั้งเจ้าแผ่นดินและเจ้าชีวิต

ทิวทัศน์เมืองบางกอก

ในขณะเดียวกันพระยาศรีพิพัฒน์รัตนโกษา (ทัต) น้องชายสมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่ ได้เลื่อนขึ้นเป็นสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติฯ คนทั่วไปนิยม เรียกว่า "สมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อย" ถือตราจันทร มณฑลเทพบุตรชักรถ เป็นผู้สำเร็จราชการพระนคร อาจกล่าวได้ว่าตระกูลบุนนาคอันเป็นตระกูลของท่านทั้งสอง นับเป็นตระกูลที่มีอำนาจมากและคงอยู่ได้เช่นนั้นประมาณ ๔๐ ปี เมื่อสมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่ ชราภาพ มากขึ้น บุตรคนโตผู้มีความสามารถยิ่ง คือ ช่วง บุนนาค ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ว่าที่สมุหพระกลาโหม และบุตรชายคนถัดไปที่ชื่อ ขำ บุนนาค ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์ เป็นพระยาทิพากรวงศ์ ว่าราชการกรมท่า

การที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ แต่งตั้งสมเด็จเจ้าพระยาพร้อมกันในเวลาเดียวสองคน และว่าราชการทุกสรรพสิ่งทั้งในเขตพระนครและทั่วราชอาณาจักร กล่าวได้ว่าเป็นสิ่งที่ไม่เคยมีปรากฎมาก่อนในประวัติศาสตร์ไทย

สมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่ (ดิศ) ตลอดชีวิตท่านได้แสดงความจงรักภักดี รับราชการแบ่งเบาพระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นจำนวนมากตราบจนสิ้นอายุขัยของท่านและไม่มีหลักฐานปรากฎให้เห็นเลยว่า ตัวท่านเองมีความขัดแย้งในเรื่องใดๆ กับองค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

1 | 2