ีพ.ศ. ๒๓๖๑ ได้มีการขยายพระบรมมหาราชวังลงมาทางใต้ จึงได้รื้อบ้านทุกหลังที่ตั้งอยู่ระหว่างกำแพงวัดด้านใต้กับกำแพงวัดพระเชตุพนฯ พระยาสุริยวงศ์มนตรี (ดิศ บุนนาค) ได้ย้ายบ้านไปอยู่ที่สวนริมแม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งตะวันตก ใต้บ้านกุฎีจีน ซึ่งอยู่ใกล้กับเชิงสะพานพุทธยอดฟ้าฝั่งตะวันตกในปัจจุบันนี้

ส่วนทางสายเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวลนั้น มีนิวาสถานเดิมอยู่หลังวัดจุฬามณี ซึ่งเป็นวัดที่สันนิษฐานว่า ท้าวแก้วผลึก (น้อย) นายตลาดบางช้างต้นวงศ์ราชินิกุล บางช้าง เป็นผู้สร้างขึ้น ต่อมาได้ถูกไฟไหม้เสียหาย จึงได้ย้ายมาสร้างบ้านใหม่ ตรงบริเวณที่เป็นพุทธาวาสของ วัดอัมพวันเจติยาราม ในปัจจุบันนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเคยเสด็จทอดพระเนตรบริเวณสถานที่นี้เมื่อ ร.ศ. ๑๒๘ (ปีรัตนโกสินทร์ศกตรงกับ พ.ศ. ๒๔๕๓)

คลองสานนี้มีมาแต่เดิม มีความยาวประมาณ ๒ กิโลเมตร ต้นคลองเริ่มจากตรงที่ต่อกับคลองบ้านสมเด็จ (คลองสมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อย) ที่หน้าวัดพิชยญาติการาม ไปออกแม่น้ำเจ้าพระยาใต้ป้อมป้องปัจจามิตร คลองสานนี้ตัดผ่านคลองต่างๆ หลายคลองเช่น คลองจีน คลองวัดทองธรรมชาติ คลองวัดทองนพคุณ และคลองลาดหญ้า เป็นต้น เมื่อสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ได้ต่อเรือกำปั่นจักรข้างขึ้นลำหนึ่ง ชื่อ "อรรคราชบรรยง" โรงต่อเรืออยู่ตรงข้ามกับหน้าวัดพิชยญาติการาม สมเด็จเจ้าพระยาฯ ให้ขุดคลองสานเดิมขยายให้กว้างและลึกเพื่อจะนำเรือลงน้ำออกแม่น้ำเจ้าพระยา การเรียกชื่อคลองสานจะมีต่างๆ กัน บ้างเรียกคลองสานสมเด็จ บางทีเรียกคลองลัดวัดอนงค์ ส่วนบริเวณฝั่งใต้ย่านคลองวัดทองนั้น มีคลองที่ขุดใหม่ใน สมัยเจ้าพระยาภาณุวงศ์มหาโกษาธิบดี (ท้วม บุนนาค) เรียกว่า คลองสานเจ้าคุณกรมท่า

ส่วนคลองบ้านสมเด็จนั้นอยู่ทางทิศตะวันตกของวัดอนงคาราม ด้านปากคลอง เป็นที่ตั้งบ้านของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) หรือสมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อย ต่อมาท่านได้บูรณะวัดร้างใกล้กับวัดอนงคาราม เมื่อ พ.ศ. ๒๓๘๔ โดยสร้างขึ้นใหม่ ต้องใช้วัสดุก่อสร้างจำนวนมาก และขนมาทางคลอง บริเวณนั้นเป็นป่าช้าไม่มีบ้านเรือนมาก คลองนี้จึงขุดกว้างพอที่เรือบรรทุกวัสดุก่อสร้างและหินสลักจากเมืองจีน เพื่อมาประดับตกแต่งอารามผ่านเข้ามาได้ ในตอนแรกเรียกว่าคลองตลาดสมเด็จ ต่อมาเป็นคลองสมเด็จเจ้าพระยา ในปัจจุบันเรียกว่าคลองวัดอนงคาราม

ส่วนคลองตอนในบริเวณหน้าวัดที่สร้างใหม่ เรียกว่า คลองวัดพระยาญาติ (ในสมัยรัชกาลที่ ๔ พระราชทานนามใหม่ว่า วัดพิชยญาติการาม) นอกจากขุดคลองบ้านสมเด็จเพื่อใช้ในการสร้างวัดแล้ว สมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อยยังได้ขุดคลองสกัดหลังวัดพิชยญาติการามอีกคลองหนึ่ง ต้นคลองเริ่มจากคลองวัดน้อย (วัดหิรัญรูจี) ปลายคลองไปบรรจบคลองสานเดิม เรียกกันว่า คลองหลัง พระปรางค์เหลือง

วัดพิชยญาติการาม

คลองในเขตคลองสานส่วนใหญ่จะเป็นคลองที่คนในตระกูลบุนนาคเป็นผู้ขุดเกือบทั้งสิ้น นาวาเอกพระยาชลธารวินิจฉัย (มุ้ย ชลานุเคราะห์) ได้เล่าไว้ในประวัติคลอง เขตหมู่บ้านสมเด็จเจ้าพระยาว่า สมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่ขุดขยายคลองในการสร้างบ้านและวัด สมเด็จ เจ้าพระยาองค์น้อยกับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ขุดขยายคลองในการสร้างวัด สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ กับเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ (เจ้าคุณทหาร) ขุดขยายคลองในการสร้างเรือกำปั่นหลวง และเจ้าพระยาภาณุวงศ์มหาโกษาธิบดี หรือเจ้าคุณกรมท่า ขุดคลองในการสร้างสวนเลี้ยงสัตว์ เป็นต้น

ในสมัยรัชกาลที่ ๓ และรัชกาลที่ ๔ สถานที่ผลิตเรือรบนั้นอยู่ทางฝั่งคลองสานเป็นส่วนใหญ่ อู่เรือบ้านสมเด็จ ซึ่งอยู่หน้าวัดอนงคารามนั้น เป็นอู่เรือที่อยู่ในความอำนวยการของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ ซึ่งท่านชอบต่อเรือมาตั้งแต่ครั้งยังเป็นหลวงนายสิทธิ์ ท่านได้รับการยกย่องว่าเป็นคนไทยคนแรกที่ต่อเรือกำปั่นใบแบบฝรั่งได้ คือเรือแกล้วกลางสมุทร (ต่อที่จันทบุรี) อู่เรือที่หน้าวัดอนงคารามอยู่ใกล้กับจวนของท่าน เป็นสถานที่สมเด็จเจ้าพระยาฯ ต่อเรือรบและเรือพระที่นั่งถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รวมทั้งเรือสำหรับใช้เป็นการส่วนตัว เช่น เรือฤทธิแรงศร เรือลิ่ว ลอยเวหน และเรือสุริยมณฑล เป็นต้น

เจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค) หรือเจ้าคุณทหาร บุตรสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ เป็นผู้อำนวยการต่อเรือหน้าวัดอนงคารามสืบต่อจากสมเด็จ เจ้าพระยาฯ เจ้าคุณทหารมีบุตรธิดา ๖๕ คน มีนิวาสถาน อยู่บริเวณพื้นที่ด้านตะวันตก (ของที่ดินเขตสมเด็จ เจ้าพระยาองค์ใหญ่) พื้นที่ส่วนกลางจะเป็นนิวาสถานของเจ้าพระยาภาณุวงศ์มหาโกษาธิบดี (ท้วม บุนนาค) ส่วน ด้านทิศตะวันออก จะเป็นเขตของพระยามนตรีสุริยวงศ์ (ชุ่ม บุนนาค)

1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6