เจ้าพระยาพิชัยญาติ ประธานสภาผู้แทนราษฎร รับพระราชทานรัฐธรรมนูญฉบับถาวร จากพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว

เจ้าพระยาพิชัยญาติ (ดั่น บุนนาค)

พ.ศ. ๒๔๔๐ เป็นยกกระบัตรศาลอุทธรณ์ข้าหลวงพิเศษ เข้าศึกษาวิชากฎหมาย สอบไล่ได้เป็นเนติบัณฑิตชั้นที่ ๑ ในปี พ.ศ. ๒๔๔๑ และได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นผู้พิพากษาศาลแพ่ง

พ.ศ. ๒๔๔๒ โปรดเกล้าฯ ให้เป็นข้าหลวงพิเศษจัดการที่นาในบริเวณคลองรังสิตประยุรศักดิ์ และคลองประเวศบุรีรมย์ในหน้าที่ตุลาการ และได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นหลวงเมธีนฤปกร ต่อมาได้เป็นผู้พิพากษา ศาลอุทธรณ์ แล้วเป็นอธิบดีผู้พิพากษาศาลแพ่งตามลำดับ

พ.ศ. ๒๔๔๖ ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เลื่อนขั้นเป็นพระเมธีนฤปกร เป็นกรรมการศาลฎีกา ต่อมาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นพระยากฤติการนุกรณกิจ และได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษใน พ.ศ. ๒๔๕๙ ในสมัยรัชกาลที่ ๖ ทรงแต่งตั้งให้เป็นอธิบดีศาลฎีกา เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๒

งานในราชการพิเศษ ได้แก่ เป็นนายกกรรมการเนติบัณฑิตสภา เป็นกรรมการสอดส่องความประพฤติทนายความ เป็นกรรมการและแม่กองสอบไล่ความรู้นักเรียนกฎหมายเพื่อเป็นเนติบัณฑิต และเป็นกรรมการพิจารณาคดีพิเศษอีกหลายเรื่อง ต่อมาเมื่อทรงโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งสภานิติศึกษาขึ้น ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นอุปนายกแห่งสภาอีกตำแหน่งหนึ่งด้วย

พระยากฤติกานุกรณกิจ (ดั่น บุนนาค) เป็นผู้มีวุฒิปรีชาสามารถกอปรด้วยความอุตสาหะวิริยะสม่ำเสมอ ได้รับราชการตั้งแต่ตำแหน่งผู้น้อยมาจนถึงตำแหน่งสูง ได้ปฏิบัติราชการให้เจริญเรียบร้อยสมพระราชประสงค์ตลอดมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๕ จนในรัชกาลปัจจุบัน พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ จึงมีพระบรมราชโองการสถาปนาพระยากฤติกานุกรณกิจขึ้นเป็นเจ้าพระยา มีสมญาจารึกในหิรัญบัฏว่า เจ้าพระยาพิชัยญาติ บรมธรรมนิกนาถมหาสวามิภักดิ์ ฯลฯ

เจ้าพระยาพิชัยญาติ ประธานสภาผู้แทนราษฎร ได้อัญเชิญรัฐธรรมนูญที่ได้รับพระราชทาน
แสดงต่อประชาชนที่บริเวณสนามหญ้าพระที่นั่งอนันตสมาคม

ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ เจ้าพระยาพิชัยญาติ (ดั่น บุนนาค) ได้รับแต่งตั้งให้เป็นเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม เสนาบดีกระทรวงเกษตราธิการ และอุปนายกสภากาชาดไทยหลายสมัย ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. ๒๔๗๕ ได้เป็นผู้รับพระราชทานรัฐธรรมนูญฉบับแรกจากพระหัตถ์ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ และเป็นประธานสภาผู้แทนราษฎรคนแรก

เจ้าพระยาพิชัยญาติ (ดั่น บุนนาค) มีบุตรธิดารวม ๒๖ คน นับเป็นลำดับชั้นที่ ๖ บุตรธิดาที่เกิดกับคุณหญิง แสง (สกุลเดิม อารยะกุล) ได้แก่ หลวงเมธีนฤปกร (สดวก บุนนาค) ธิดาชื่อ สดับ และสดม เป็นนางพระกำนัล ในรัชกาลที่ ๗ เป็นภรรยาพระสุนทรวาจนา (สุนทร สาลักษณ์) ธิดาชื่อ แสงเดือน เป็นภรรยาพิชัย (ชือ บุนนาค) บุตรที่เกิดกับคุณหญิงเกษร บุนนาค ธิดาพระพรหมภิบาล (บุญเรือง บุนนาค) ชื่อ สดำเดช สำหรับบุตรที่เกิดจากภรรยาอื่น ได้แก่ พระยาอิศราธิราชเสวี (เลื่อน บุนนาค) นายแพทย์ยนต์ ยันต์ ศาสตราจารย์ยศ เผดิม ศาสตราจารย์นายแพทย์ดนัย และดำริห์ ธิดาชื่อ เยือน เป็นภรรยาชม โปษยานนท์ ธิดาชื่อ ยุวดี เป็นภรรยาบุญประสิทธิ นวลแข ธิดาชื่อ เผดียงศิริ เป็นภรรยาพลตรีหลวงชัยอัศวรักษ์ (ชัย แสง-ชูโต) และธิดาชื่อ ดร.มาลดี เป็นภรรยาดร.เฉลิมชัย วสีนนท์ เป็นต้น

เจ้าพระยาพิชัยญาติ (ดั่น บุนนาค) ถึงอสัญกรรม เมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๙ อายุ ๗๑ ปี

หน้า 65